مناقشه روسيه و اوکراين پس از سال‌ها افت و خيز بالاخره به مرحله درگيري مستقيم رسيده است، اما چرا کار اوکراين به اينجا کشيده شد؟
در دوران جنگ سرد و وجود اتحاد جماهير شوروي، اوکراين به عنوان يکي از جمهوري هاي اين کشور، محل استقرار يک سوم از موشک هاي هسته‌اي مسکو شده بود.
بعد از فروپاشي شوروي، اوکراين با اين حجم از سلاح هاي هسته اي و بهترين تجهيزات طراحي و ساخت سلاح هاي هسته اي که در اختيار داشت، سومين قدرت اتمي جهان به حساب مي آمد.
انبار‌هاي سلاح‌هاي اتمي اوکراين شامل ۱۳۰ موشک بالستيک قاره پيما با برد بين ۵ تا ۱۰ هزار کيلومتر بود که در سال ۲۰۲۲ نيز در سطح موشک‌هاي بالستيک بي نظير است.
با اين اوصاف، در مجموع ۱۷۰۰ کلاهک هسته‌اي در خاک اوکراين وجود داشت؛ علاوه بر اين تعداد موشک و کلاهک هسته اي، اوکراين ۳۳ بمب‌افکن نيز داشت.
واگذاري تاسيات و دارايي‌هاي هسته اي اوکراين ، ۹۶-۱۹۹۴ ميلادي
اما پس از فروپاشي شوروي، اوکراين با امضاي معاهده «بوداپست» در سال ۱۳۷۳ ( دسامبر ۱۹۹۴ ميلادي ) به همراه آمريکا، انگليس و روسيه، متعهد شد کليه سلاح‌هاي هسته‌اي خود را تحويل دهد و در مقابل نيز دو کشور آمريکا و انگليس تعهد کردند که از امنيت و تماميت ارضي اوکراين درمقابل هرگونه تجاوز خارجي حمايت کنند.
تعهد اوکراين به اين قرارداد ادامه داشت تا اينکه مسئله تنش ميان روسيه و ناتو بر سر احتمال پيوستن اوکراين به اين سازمان بين‌المللي به وجود آمد.
همه چيز از احتمال بالاي عضويت اوکراين در سازمان ناتو شروع شد. روساي جمهور روسيه بارها اعلام کرده بودند عضويت اوکراين و گرجستان، خط قرمز روسيه است، چرا که اين امر به طور مستقيم تهديدي براي امنيت ملي اين کشور تلقي مي‌شود.
نقشه گسترش ناتو از سال ۱۹۴۹ تا سال ۲۰۱۸
روسيه و ناتو در سال ۱۹۹۷ به يکديگر تعهد داده بودند به مرز‌هاي هاي هم نزديک نشوند. اما ناتو در طول سال‌هاي پس از آن به وعده خود عمل نکرد. اين سازمان، لهستان، جمهوري چک و مجارستان را تنها دو سال بعد، بلغارستان، استوني، لتوني، ليتواني، روماني، اسلواکي و اسلووني را در سال ۲۰۰۴، آلباني و کرواسي را در سال ۲۰۰۹، مونته نگرو در سال ۲۰۱۷ و در نهايت مقدونيه شمالي را در سال ۲۰۲۰ به عضويت خود پذيرفت.
اکنون نيز در ادامه اين بدعهدي، ناتو به دنبال آن است تا اوکراين و حتي فنلاند و سوئد را هم به عضويت خود بپذيرد. تحقق اين هدف، به معني استقرار نيرو‌ها و تجهيزات نظامي ناتو در مجاورت مرز‌هاي روسيه است تا به اين ترتيب پروژه مهار و بازدارندگي روسيه تکميل شود.
نشست مشترک ناتو و روسيه در سال ۲۰۱۴
در اين‌باره ولاديمير پوتين رئيس‌جمهور روسيه، در سخنراني هفته پيش خود که با به رسميت شناختن جمهوري‌هاي دونتسک و لوهانسک در شرق اوکراين همزمان شد گفت «امروز يک نگاه به نقشه کافي است تا ببينيم چگونه کشورهاي غربي به وعده‌هاي خود مبني بر جلوگيري از حرکت ناتو به شرق عمل کرده‌اند. آن‌ها به سادگي ما را فريب دادند. ما پنج موج از گسترش ناتو را يکي پس از ديگري دريافت کرديم.»
سيدرضا ميرطاهر کارشناس روابط بين‌الملل در اين‌باره مي‌گويد «مسکو بيش از هر چيز خواهان آن است که ناتو به عهدي که در سال ۱۹۹۷ و پس از پايان جنگ سرد داده بود عمل کند. اين وعده شامل عدم پيشرفت پيمان آتلانتيک شمالي به سمت شرق و مرز‌هاي سرزميني روسيه بود. هم‌اکنون نيز روسيه باتوجه به قراري که با ناتو داشته است، مي‌گويد ناتو بايد نيرو‌هاي خود را از کشورهاي که از سال ۱۹۹۷ به ناتو پيوسته اند، خارج کنند.»
ولوديمير زلينسکي رئيس جمهور اوکراين در مقر ناتو در بروکسل؛ سال ۲۰۲۰
اما جداي از درگيري ميان ناتو و روسيه، نکته‌اي که در بحران اوکراين بيش از پيش جلب توجه نمود اين بود که هيچ کدام از کشورهاي غربي برخلاف توافقنامه‌هايي که با اوکراين امضا کرده بودند حاضر نشدند از اين کشور در برابر روسيه دفاع کنند و در جدي‌ترين موضع گيري جو بايدن رئيس‌جمهور آمريکا صرفا با ابراز اميدواري براي حل بحران اوکراين براي مردم اين کشور «دعا» کرد.
اين بي عملي اروپايي‌ها با موجي از انتقادات مقامات اوکراين همراه شد.
ديشب آلکسي گونچارنکو از نمايندگان مجلس اوکراين در مصاحبه با ژاکي هاينريش خبرنگار فاکس نيوز گفت «اوکراين تنها کشوري در تاريخ بشر است که تسليحات هسته‌اي خود را با تضمين آمريکا، انگليس و فدراسيون روسيه واگذار کرد در حالي که سال ۱۹۹۴ سومين قدرت هسته‌اي جهان بود.
حالا که بمباران و کشته مي‌شويم اين تضمين‌ها کجا هستند؟ »
توئيت ژاکي هاينريش، خبرنگار شبکه فاکس نيوز در کاخ سفيد
همچنين سفير اوکراين در تهران نيز با انتقاد از بي عملي ناتو و کشورهاي عضو آن گفت «اوکراين يکي از کشورهاي قدرتمند هسته‌اي بود، اما الان پس از تحويل تسليحات هسته‌اي، قدرت بازدارندگي ندارد. ضمن اينکه من مطمئن هستم که تحويل زرادخانه هسته‌اي اوکراين يک اشتباه سياسي بود و نبايد اين اشتباه را مي‌کرديم.
سرگئي بورديلياک ، سفير اوکراين در ايران
سرگئي بورديلياک در ادامه گفت «اوکراين در برابر تحويل اين زرادخانه هسته‌اي، تضمين‌هاي امنيتي را گرفت و طي سال‌هاي اخير و بعد از امضاي موافقتنامه «بوداپست» به انجام تعهدات خود پايبند بوده است، اما روسيه به اين تعهدات احترام نگذاشت و پايبند نبود. همچنين تضمين‌هاي امنيتي در مقابل تحويل تسليحات هسته‌اي، در تفاهم‌نامه‌ي «بوداپست» بود که به امضاي آمريکا، انگليس، فرانسه، روسيه و چين رسيد و پنج کشور اين تفاهمنامه را امضا و تضمين‌هاي امنيتي را به اوکراين ارائه کرده‌اند.»
در بالاترين سطح نيز ولاديمير زلنسکي رئيس‌جمهور اوکراين، در روز‌هاي گذشته با انتقاد از موضع غربي‌ها در برابر تهاجم روسيه در پيامي تلويزيوني اعلام کرده بود که کشورش در برابر روسيه تنها گذاشته شده است.
به گفته احمد شيرزاد کارشناس مسائل بين‌الملل «در بحران فعلي روسيه و اوکراين، آنچه تا حالا مشخص شده اين است که حمايت غربي‌ها از مردم اوکراين در حد اعمال تحريم‌هاي جديد عليه روسيه باقي خواهد ماند و حالا که دست اوکراين خالي مانده، کشورهاي غربي به رهبري آمريکا. نه تنها به خاطر اوکراين و نه کشور ديگري مثل اوکراين، اقدام به برخورد نظامي با روسيه نخواهد.
شيرزاد در تشريح اين موضع منفعلانه مي‌گويد «هم‌اکنون شرايط آمريکا بعد از شکست در عراق و افغانستان به گونه‌اي است که يک سرباز نمي‌توانند به راحتي به جايي بفرستند چه برسد به اينکه به خاطر اوکراين سربازانشان کشته شوند. تنها کاري که غربي‌ها و آمريکايي‌ها در حال حاضر مي‌توانند انجام دهن اين است که با تحريم‌هاي پي در پي هزينه اقدام نظامي روسيه را بالا ببرند.»
ديدار کاندوليزا رايس، وزير خارجه آمريكا و معمر قذافي رهبر ليبي؛ سپتامبر ۲۰۰۸
در اين ميان اما، اوکراين تنها کشوري نبود که با بي‌عملي پاسخ گرفت. پيش از شروع بحران اوکراين، معمر قذافي رهبر ليبي در نتيجه مذاکرات محرمانه ۹ ماهه ميان انگليس، امريکا و کشورش در سال ۲۰۰۳ به توقف کامل فعاليت‌هاي هسته‌اي و کاهش فعاليت‌هاي موشکي اين کشور رضايت داد و بازرسان بين‌المللي اجازه يافتند تا از مراکز دلخواه بازديد کنند.
روندي که به لغو تحريم‌هاي هسته‌اي آمريکا عليه ليبي منجر شد، اما اين همه ماجرا نبود و ائتلافي از کشورهاي غربي به ليبي حمله کردند تا کشور يک تکه ليبي در ابتدا با بي عملي و در مرحله آخر با اقدام نظامي کشورهاي غربي به هزارپاره تبديل شود.
بي عملي و عهد شکني که ما نيز در برهه‌اي از تاريخ زخم آن را به يادگار داريم.
زخم برجام يا همان توافق جامع و نهايي هسته‌اي وين که بر سر برنامه هسته‌اي ايران سه‌شنبه ۲۳ تير ۱۳۹۴ در وين اتريش و بين ايران و گروه ۵+۱ در همان زمان باز شد.
لحظه اعلام توافق برجام، سه‌شنبه ۲۳ تير ۱۳۹۴
بر اساس اين توافق، ايران پذيرفت ذخيره‌سازي اورانيوم با غناي کم را تا ۹۸ درصد متوقف کند و تعداد سانتريفيوژها را حدود دو سوم و حداقل به مدت ۱۵ سال کاهش دهد.
همچنين اورانيوم را بيش از ۳٫۶۷درصد غني‌سازي نکند و تأسيسات غني‌سازي اورانيوم جديد يا رآکتور آب سنگين جديدي را نسازد و در مقابل نيز آمريکا متعهد شد تحريم‌هاي هسته‌اي را که وضع کرده بود لغو کند.
اما با اقدام دونالد ترامپ رئيس جمهور سابق آمريکا در تاريخ ۱۸ ارديبهشت ۹۷، اين کشور به صورت يکجانبه آمريکا از برجام خارج شد و در مقابل نيز ايران با اتخاذ سياست « صبر راهبردي » تا يک سال به دستور رييس جمهور سابق حجت الاسلام حسن روحاني منتظر اقدامي از سوي کشورهاي اروپايي براي بازگرداندن آمريکا به تعهداتش شد.
پس از يک سال بي عملي اروپايي‌ها، ايران نيز تا به امروز گام به گام تعهدات خود را کاهش داد. از آن زمان تاکنون طرف‌هاي مقابل ايران در مذاکرات برجام جز اظهار نظر و ابراز تاسف عمل ديگري از خود نشان ندادند.
به گفته ميرطاهر «عقد هرگونه توافقنامه عامل بازدارنده‌اي براي حفظ امنيت ملي کشورها نيست بلکه تمام کشورها در وهله اول با قدرت ملي و در وهله دوم از طريق ايجاد اقتدار نظامي مي‌توانند در صورت تهاجم به کشورشان آن را دفع کنند.»
اوکرايني هاي پناه‌گرفته در ايستگاه‌هاي مترو کي‌يف درپي حملات روسيه
حالا، اما باوجود لشکرکشي‌هاي گسترده دو طرف بحران (هم ناتو و هم روسيه) مشخص شده، زلينسکي که زماني به دنبال عضويت اوکراين در ناتو بود در هنگام نياز و در ميان موجي از حملات به کشورش با همان توافقنامه‌ها و ضمانت‌هاي روي کاغذ تنها مانده است.
بنابراين قبول تعهدات حقوقي در نظام بين‌الملل، نه تنها به معناي پايان دادن به مشکلات اقتصادي يا امنيتي نيست بلکه همانطور که تجربيات تلخ کشورهاي ليبي و اوکراين ثابت کرده است، مي‌تواند در مدت زمان کوتاهي امنيت و جان مردم آن کشورها را نيز به خطر بيندازد.